راهنمای مطالعه
تفکر انتقادی
تفکر انتقادی از زمان فیلسوفان یونانی‌ای مثل افلاط و سقراط تاکنون موضوع بسیاری از بحث‌ها و مناظره‌ها بوده و همچنان در دوران مدرن هم مورد توجه است. اين نوع تفکر می‌تواند به عنوان توانایی تفکر مستقل و بازتاب‌دهنده توصیف شود. تفکر انتقادى موجب می‌شود که انسان از توانایی‌اش برای به کار گرفتن عقل و منطق استفاده کند و به جای فرد منفعلی که فقط اطلاعات را دریافت می‌کند، یک یادگیرنده‌ی فعال باشد.
تفکر نقاد، مسائل را به صورت منظم و ساختار یافته تعریف، تحلیل و حل می‌کند و فردی که این نوع تفکر را یاد می‌گیرد، در موقعیت‌های مناسب از آن استفاده می‌کند و فقط به غریزه و شهودش اکتفا نمی‌کند.
ویژگی‌های یک فرد صاحب تفکر انتقادی
انسانی که توانایی تفکر انتقادی داشته باشد، متفاوت با دیگران به مسائل نگاه می‌کند و ویژگی‌هایی دارد که می‌توانند منجر به افزایش عملکرد مثبت در حوزه‌های مختلف زندگی‌اش شوند. در اینجا ویژگی‌های چنین فردی را معرفی می‌کنیم:
- درک روابط بین ایدهها و پدیده‌ها
- مشخص کردن اهمیت و رابطه‌ی استدلال‌ها و ایدهها
- شناخت، ایجاد و اطلاع رسانی درباره‌ی مناظره‌ها و مباحثه‌ها
- شناسایی تناقضات و اشتباهات یک استدلال
- بازخورد دادن نسبت به توجیهات، باورها و ارزش‌ها
مهارت‌های مورد نیاز برای تفکر انتقادی
مهارت‌هایی که ما برای تفکر نقاد نیاز داریم، متنوع و شامل فعالیت‌هایی مثل مشاهده، تحلیل، تفسیر، بازخورد، ارزیابی، حل مسئله و تصمیم‌گیری هستند. در کنار همه‌ی این‌ها ما برای برخورداری از تفکر انتقادی نیازمندیم که:
- در مورد مسأله‌ی مورد نظر به صورت ذهنی و انتقادی فکر کنیم.
- مباحث مختلفی که در ارتباط با یک مسأله‌ی خاص هستند را بشناسیم.
- نقاط منفی و ضعف یک استدلال را تشخیص بدهیم.
- استدلالی منظم و ساختارمند را فراهم کنیم و بتوانیم از استدلالمان دفاع کنیم.
فرایند تفکر انتقادی
بهتر است به این موضوع آگاه باشیم که هیچ کدام از ما همیشه تفکر انتقادی نداریم و گاهی اوقات به هر شیوه‌ای فکر می‌کنیم جز انتقادی. برای مثال وقتی عصبانی، غمگین، خیلی خوشحال یا آنقدر خسته‌ایم که هیچ احساسی نداریم، ممکن است کنترلی بر افکارمان نداشته باشیم و نتوانیم انتقادی فکر کنیم.
اما خوشبختانه ما توانایی این را داریم که تفکر انتقادی خودمان را با انجام بعضی فعالیت‌های روزمره و بعضی تمرین‌ها ارتقا بدهیم. وقتی تئوری تفکر انتقادی را درک کنیم، می‌توانیم مهارت‌هایمان را برای این شیوه‌ی فکر کردن تقویت کنیم.
می‌توانید با این تمرین ساده، تفکر نقاد را آغاز کنید: به چیزی که تازگی شنیده‌اید فکر کنید و سؤال‌های زیر را از خودتان بپرسید:
چه کسی این را گفته؟
کسی که شما می‌شناسید؟ یک مرجع قدرت؟ آیا مهم است که چه کسی این صحبت را عنوان کرده است؟
چه چیزی گفته شده؟
آیا واقعیاتی همراه با این گفته ارائه شده است؟ آیا این صحبت صرفاً حاوی ایده‌هایی اثبات نشده است؟
این صحبت یا ادعا در چه مکانی بیان شده؟
در یک مکان عمومی گفته شده یا یک مکان خصوصی؟ آیا افراد دیگر هم فرصت این را داشته‌اند که نسبت به این صحبت واکنش نشان دهند؟
این صحبت در چه زمانی انجام شده؟
آیا این صحبت قبل، در حین یا بعد از یک رویداد مهم بیان شده؟ آیا زمانش اهمیت دارد؟
چرا چنین چیزی گفته شده است؟
آیا موقع بیان این موضوع، استدلال پشت آن هم بیان شده؟ آیا هدف از چنین صحبتی، خوب یا بد جلوه دادن کسی بوده؟
این گفته چطور و با چه حالتی بیان شده؟
فردی که چنین صحبتی کرده است، موقع بیان آن خوشحال بوده یا ناراحت؟ یا اصلاً هیچ حس خاصی نداشته؟
آیا آن را نوشته یا گفته؟ آیا شما به درستی متوجه این گفته می‌شوید؟
اهمیت تفکر انتقادی
تفکر انتقادی در مواجهه با مسائل مختلف زندگی و فرایند تصمیم‌گیری کمک زیادی به ما می‌کند. در واقع وقتی ما از تفکر نقادانه برخوردار باشیم، هر صحبت و ادعایی را به عنوان یک اصل نمی‌پذیریم و می‌توانیم مسائل را تحلیل کنیم و بر اساس استدلال‌هایمان انتخاب کنیم که کاری را انجام بدهیم یا نه.
تفکر انتقادی در ابراز عقیده و بیان نظرات و اعتقادات به ما کمک می‌کند و حتی می‌تواند موجب افزایش خلاقیت ما بشود. این شیوه‌ی تفکر از ما فردی می‌سازد که احساسی تصمیم نمی‌گیرد، شک می‌کند، تونایی تحلیل دارد و بر اساس داده‌های قابل اعتماد تصمیم می‌گیرد.
راهکارهایی برای تقویت تفکر انتقادی
کسی که نقادانه فکر می‌کند، می‌تواند پرسشگری کند، اطلاعات مناسب را جمع آوری کند، خلاق باشد، اطلاعات را دسته‌بندی کند و با منطق و استدلال تصمیم بگیرد.
در دنیای امروز این مهارت یکی از مهارت‌هایی است که همه‌ی ما به آن احتیاج داریم. چون با حجم عظیمی از اطلاعات روبه‌رو هستیم و اگر نتوانیم این اطلاعات را راستی‌آزمایی کنیم، ممکن است تصمیم اشتباهی بگیریم و متحمل هزینه‌های زیادی شویم. در اینجا به راهکارهایی برای تقویت تفکر انتقادی می‌پردازیم:
شک کنید
بدون شواهد معتبر و کافی هیچ ادعایی را باور نکنید. این توانایی را داشته باشید که بتوانید با تردید در چیزهایی که می‌شنوید، برای اطمینان از واقعیت آن‌ها پژوهش کنید، قبل از دسترسی به نتایج قابل اعتماد چیزی را باور نکنید و صرفاً بر اساس ادعای یک شخص یا گروه دست به فعالیتی نزنید.
بدون داده و اطلاعات هیچ نتیجه‌ای نگیرید
ما نباید صرفاً بر اساس حدس‌ها و فرضیه‌ها به چیزی معتقد شویم یا تصمیمی بگیریم. امروزه و مخصوصاً در دنیای مجازی ما با حجم عظیمی از گفته‌های بی‌سند مواجه هستیم. ممکن است جایی بخوانیم که مصرف یک خوراکی خاص برای درمان یک بیماری خاص مهم است. اما از کجا می‌توانیم مطمئن باشیم که این خبر صحیح است؟
عاقلانه‌ترین راه این است که به دنبال منابع معتبر باشیم، واگرنه ممکن است بر اثر اعتماد بی‌اساس به یک خبر، نتیجه‌ای منفی بگیریم.
سوگیری‌های شخصی را کنترل کنید
همه‌ی ما باورها و ارزش‌هایی داریم که می‌توانند قضاوت‌های ما را تحت تأثیر قرار بدهند. باید تلاش کنیم و یاد بگیریم که وقتی در مورد مسأله‌ای اطلاعاتی به ما داده می‌شود، خودمان و افکار و احساسات درونی‌مان را کنترل کنیم و منطقی و بر اساس شواهد تصمیم بگیریم نه بر اساس علائق و ترجیحات شخصی.
مطالعه کنید
مطالعه کردن و خواندن یکی از بهترین روش‌ها برای افزایش توانایی تفکر انتقادی است. ما با خواندن در مورد فرهنگ‌ها، باورها، رفتارها و اعتقادات مختلف اطلاعات کسب می‌کنیم و با ایدهها و نظرهایی مخالف نظرات خودمان آشنا می‌شویم. بهتر است در زمان مطالعه هم تفکر انتقادی را از یاد نبریم و موقع روبه‌رو شدن با هر ایده و ادعایی قبل از پذیرش آن، عمیقاً بررسی‌اش کنیم.
تفکر انتقادی چیزی است که ما در همه‌ی ابعاد زندگی به آن نیاز داریم. وقتی نقادانه فکر می‌کنیم، می‌توانیم به بهترین راه‌حل‌ها دست پیدا کنیم و با صرف هزینه‌ی اقتصادی، زمانی و روانی کمتر نتایج بهتری بگیریم. شاید به بیان بهتر بتوان گفت که تفکر انتقادی یک سبک زندگی است و می‌توانیم با تمرین‌های مداوم آن را به یک عادت تبدیل کنیم.
در ادامه مطالعه‌ی مقاله‌ی «مهارت حل مسئله» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.